Metoda Marii Montessori

Psychologiczne podstawy metody

Podstawę działalności praktycznej i zagadnień teoretycznych Marii Montessori stanowi dziecko i jego rozwój. Jej zdaniem dzieciństwo to bardzo ważny okres dla rozwoju jednostki, w którym zachodzą wszystkie podstawowe procesy twórcze, nadające kształt osobowości. Następuje wówczas stały wzrost i postęp w sferze ciała i ducha, które są ze sobą zintegrowane. Wszystkie dzieci wyposażone są w wewnętrzną energię, która skłania je do aktywności i sprawia, że są niestrudzone, nie boją się wysiłku, wręcz stale go poszukują i wytrwale realizują podjęte działanie. Zdaniem Montessori na tej potrzebie spontanicznej i wszechstronnej aktywności dziecka należy oprzeć wychowanie. Z otaczającego świata dziecko najpierw nieświadomie, a następnie w sposób zamierzony i świadomy chłonie różne uczucia, zdobywa wiedzę i doświadczenie, które wpływają na jego dalszy rozwój. Proces ten dokonuje się dzięki typowym dla okresu dzieciństwa właściwościom takim, jak: „absorbująca psychika”, „okresy szczególnej wrażliwości”, „polaryzacja uwagi”.

Maria Montessori podzieliła dzieci ze względu na wiek:
I poziom – przedszkole – od 3 do 6 lat,
II poziom – szkoła podstawowa – od 6 do 9 lat,
III poziom – szkoła podstawowa – od 9 do 12 lat.

Absorbująca psychika

Inaczej chłonny umysł, umożliwia okolicznościowe uczenie się dziecka już od wczesnego okresu życia. Dzięki niej dziecko rejestruje w podświadomości wszelkie informacje docierające z otoczenia, które przenikają umysł i tworzą jego intelektualne predyspozycje. Czyni to mimowolnie i bez wysiłku. Skutkiem jej działanie jest zapisanie w podświadomości obrazu otoczenia oraz powstanie świadomości dziecka.

Okresy szczególnej wrażliwości

tzw. „wrażliwe cykle”, to okresy, w których wrażliwość dziecka nastawiona jest na określone rodzaje bodźców. Dziecko łatwo wtedy opanowuje określone umiejętności. Okresy te są przejściowe, a dziecko w toku rozwoju kieruje swoje zainteresowanie i aktywność na coraz to inne przedmioty i treści, na opanowanie coraz to nowych umiejętności, do opanowania, których dojrzało. W tym czasie dziecko uczy się chętnie i intensywnie.

Polaryzacja uwagi

to zjawisko głębokiego i długotrwałego zainteresowania jednym przedmiotem lub jedną czynnością. Tej długotrwałej i głębokiej koncentracji, dzięki której dziecko dokonuje samodzielnych odkryć, głęboko je przeżywając Montessori przypisywała fundamentalne znaczenie w rozwoju osobowości. Dzięki niej potrafi ono pracować poważnie i w sposób zdyscyplinowany, przeżywając jednocześnie radość i czerpiąc satysfakcję z efektu własnych działań. Zjawisko to występuje tylko wtedy, gdy w procesie wychowania uwzględniane są potrzeby rozwojowe dziecka i gdy wykorzystywane są okresy szczególnej wrażliwości.

Cele metody

System wychowania Marii Montessori zwany jest też metodą Montessori. Metoda ta daje dziecku szansę wszechstronnego rozwoju fizycznego i duchowego oraz kulturowego i społecznego, wspiera jego spontaniczną i twórczą aktywność. Celem metody jest rozwijanie indywidualnych cech osobowości, w formowaniu prawidłowego charakteru, zdobywaniu wiedzy, umiejętności szkolnych i współdziałania. Jest to realizowane poprzez pomoc dziecku w:

  • Rozwijaniu samodzielności i wiary we własne siły,
  • wypracowaniu szacunku do porządku i do pracy,
  • wypracowaniu zamiłowania do ciszy i w tej atmosferze do pracy indywidualnej i zbiorowej,
  • osiąganiu długotrwałej koncentracji nad wykonywanym zadaniem,
  • wypracowaniu podstaw posłuszeństwa opartego na samokontroli, a nie na zewnętrznym przymusie,
  • uniezależnieniu od nagrody,
  • formowaniu postaw wzajemnej pomocy bez rywalizacji,
  • szacunku dla pracy innych,
  • rozwijaniu indywidualnych uzdolnień i umiejętności współpracy,
  • osiąganiu spontanicznej samodyscypliny wynikającej z dziecięcego posłuszeństwa,
  • umiłowanie do rzeczywistości i otoczenia.

Główne zadania

  • uczenie przez działanie – dzieci zdobywają wiedzę i praktyczne umiejętności poprzez własną aktywność, w przemyślanym środowisku pedagogicznym, przy współpracy z nauczycielami,
  • samodzielność – dzieci swobodnie wybierają rodzaj, miejsce, czas i formę pracy przy zachowaniu reguł społecznych. Rozwijają indywidualne uzdolnienia i uczą się realnej oceny swoich umiejętności,
  • koncentracja – dzieci ćwiczą dokładność i wytrwałość przy wykonywaniu konkretnych działań,
  • lekcje ciszy – na nich dzieci uczą się współpracować w cichych zajęciach indywidualnych i grupowych,
  • porządek – dzieci zdobywają umiejętność przestrzegania porządku w otoczeniu i swoim działaniu,
  • społeczne reguły – dzieci zróżnicowane wiekowo (trzy roczniki) są łączone w grupy, sprzyja to
    wymianie wzajemnych zdolności i umiejętności. Uczą się one przestrzegać reguł: nie rań, nie niszcz, nie przeszkadzaj,
  • obserwacja – jest kluczem dorosłych do poznania świata dziecka. Nauczyciel z szacunkiem i uwagą obserwuje postępy i trudności dziecka, jest jego przewodnikiem,
  • indywidualny tok rozwoju każdego dziecka – dziecko jest serdecznie przyjęte, znajduje uwagę
    i indywidualną opiekę nauczyciela. Pracuje według własnego tempa i możliwości, podejmując zadania, do których jest już gotowe.

Podstawowym warunkiem prawidłowego rozwoju dziecka jest właściwie przygotowane otoczenie, które wspomaga w pełni harmonijny rozwój osobowości dziecka – sprawia, że czuje się ono szczęśliwe i radosne; szybko i chętnie się uczy. Najważniejszymi elementami tego otoczenia są: wolność, porządek, kontakt z rzeczywistością i naturą –poprzez spacery i wycieczki, piękno (wszystko w klasie musi być dobrze zaplanowane, doskonałej jakości i atrakcyjnie rozmieszczone) oraz materiały dydaktyczne. Zadaniem materiału dydaktycznego jest wspomaganie rozwoju dziecka, dlatego zwany jest materiałem rozwojowym. Jest tak przygotowany, rozmieszczony w klasie i udostępniony dzieciom, że tworzy logicznie uporządkowaną całość programową. Umożliwia on wyjście w uczeniu się dziecka od doświadczenia i poznania zmysłowego. Służy nie tylko rozwojowi intelektualnemu, ale także kształtowaniu się osobowości.

    Oryginalny zestaw pomocy dydaktycznych zwany Materiałem Montessori posiada cechy:

    • prostota, precyzja i estetyka wykonania,
    • uwzględnienie zasady stopniowania trudności,
    • dostosowany do potrzeb rozwojowych dziecka,
    • budzenia ciekawości i zainteresowań dziecka,
    • przechodzenie od materiału konkretnego do bardziej abstrakcyjnego,
    • konstrukcja umożliwiająca samodzielną kontrolę błędów,
    • logiczna spójność ogniw ciągów tematycznych,
    • ograniczenie – dany rodzaj występuje tylko raz, w jednym egzemplarzu.

    Maria Montessori podzieliła materiał dydaktyczny na:

    • materiał niezbędny do ćwiczeń życia praktycznego, związany z samoobsługą, troską o środowisko, zwyczajami i normami społecznymi;
    • materiał „akademicki” służący nauce języka, matematyki i innych dziedzin wiedzy;
    • materiał artystyczny związany z ekspresją muzyczną, plastyczną i zręcznościową dziecka;
    • materiał religijny, np. przedstawiające przypowieści biblijne;
    • materiał sensoryczny, rozwijający poznanie zmysłowe, służy pobudzaniu aktywności umysłowej.

    Rola nauczyciela

    Środowisko dziecka powinno być przygotowane przez mądrego i wrażliwego nauczyciela, który także jest jego częścią. Nauczyciel będzie wspomagał samodzielne wysiłki dziecka, wnikliwie i systematycznie obserwować dziecko i jego działanie, by niczego nie przeoczyć, zwłaszcza pojawienia się okresu krytycznego, by dostrzec, które dziecko potrzebuje wsparcia i pomocy. Powinien przy tym stale pamiętać, że podstawą zajęć w klasach Montessori jest samodzielna praca dziecka. Wspierana jest ona indywidualną pomocą nauczyciela tylko wtedy, kiedy to rzeczywiście konieczne i zgodne z dewizą: „pomóż mi to zrobić samemu”. Nauczyciel ma stworzyć warunki do podejmowania aktywności i wspierać działania dziecka bez nadmiernego narzucania się. Może używać pochwał i innych społecznych wzmocnień. Jednakże powinien być ostrożny w ocenach odnoszących się do pracy dziecka, ponieważ ważne jest, aby rozwijało się u niego poczucie satysfakcji z samej pracy, a nie z aprobaty nauczyciela czy innych osób. W żadnym wypadku nie może interweniować, gdy dziecko popełni błąd w czasie wykorzystywania materiałów, ponieważ zakłócałby proces sprzężenia zwrotnego. Powinien się też powstrzymywać od interwencji, kiedy dziecko zaczyna poznawać nowe sposoby użycia materiałów, jeśli tylko są one zgodne z celami ich przygotowania.

    Dzięki Marii Montessori nastąpił zwrot w myśleniu o dzieciństwie. Dawniej było jasne, że dzieci należy chronić, także przed pewnymi fragmentami rzeczywistości. Drastyczne i dramatyczne aspekty życia były dzieciom oszczędzane. Teraz czas ochrony zostaje zastąpiony przez czas przygotowania – przygotowania dzieci na najgorsze: na życie w świecie nieprzyjemnym i niebezpiecznym.